ARAPÇADA EYLEMLER I (Eylem Türekleri)

EYLEM TÜREKLERİ*

Arapça dilinde sözcük ve eylem türetimlerinin nasıl yapıldığını bilmek bu dili anlamak açısından oldukca önemlidir. Konuyu anlatırken eylem zaman çekimleri, eylem tipleri vb. konulara girerek konuyu teknik bir boyutta detaylandırmak istemediğimden basitce eylem türetme olarak ele aldım. 

Arapça dilinde sözcükler iki yada daha fazla sessiz harften yada ‘kök’ ten  türetilmiştir. Örnek olarak k-t-b harflerini alacak olursak bu sessiz harf dizisinden ad, belirteç ve eylem  türetilebilmektedir. Tanıdığımız bir sözcük olan ‘kitap’,  ‘k-t-b’ harfleri kulanılarak türetilmiştir. Ancak arapçada ‘kitap:yazım’ kelimesi ile ilgili olan ve aynı kökten türetilmiş bildiğimiz yada bilmediğimiz daha birçok sözcük vardır. 

Yukarıdaki tabloda birinci kolon arapça yazılışı, ikinci kolon sözcüklerin latin alfabesi kullanılarak türkçe ses çevirisini gösterir. Bu kolonda mavi harfler ‘kök’, siyah olanlar ise sözcük türetmek için kullanılmış olan sesli ve sessiz yardımcı harfler için kullanılmıştır. Üçüncü kolon ise türetilmiş eylemlerin türkçe anlamlarını ve son kolon da herbir ayrı sözcük için verilmiş eylem kodunu içerir (E: eylem). 

Bu aşamada bir noktaya tekrar değinmek gerekebilir. Arapça dilinde sesli harf yoktur, onun yerine ses simgeleri (haraka(arapça) veya harakaö(ar-coğul): yürüteç) kullanılır. Eski arapçada sesli harfleri gösteren noktalama işaretleri dahi bulunmuyormuş. İncelediğimizde göreceğiz ki ilk el yazma Kuran üzerinde sesli harfler ile ilgili herhangi bir işaretleme bulunmuyormuş. Yürüteçler Kuranı Kerim okunurken ve hafızlara öğretilirken hata yapılmasını engellenmek için sonradan eklenmiş. Hatta günümüzde de bu işaretlemelerin günlük hayatta da pek kullanılmadığı bilinmektedir.

Tabloya baktığımızda on farklı eylem türeğinin bulunduğunu göreceğiz. Bu eylemlere ait anlamları türkçe kullanımda en yakın anlamı elde edebilmek amacı ile araştırdım ve çevirilerimde kullandım. Arapça bu yapısı ile oldukca zengin bir dil. Türkçede her arapça sözcüğün bir karşılığı olmayabilir ancak türkçe, sözcükler ek alarak türetildiğinden tüm Arapça sözcüklerin türkçeleştirilmesine olanak sağlamaktadır. 

Arapça'da eylem oluş şekline bakılarak temel olarak on şekilde türetiliyor. Daha iyi anlaşılabilmesi için yukarıda verilmiş olan örneklerden değişik olan örnekler üzerinden örnekleme yapacağım. Örneğin kelime 'büyümek' olsaydı eylemin ikinci çekimi 'büyütmek' olurdu. Burada 'büyütmek', 'birşeyin büyümesini sağlamak' anlamındadır. Eylemin ikinci çekimi ile verilen anlam 'birşeyin olmasını sağlamak'dır. Bir diğer örnek 'hatırlamak' sözcüğünden ikinci eylem çekimi ile 'hatırlatmak' sözcüğü elde edilir.

Üçüncü eylem türeğinde karşılıklı olarak yapılan bir eylemden bahsedilmektedir ve 'yazışmak' ve belki de 'gülüşmek' bu eylem için iyi birer bir örnek oluşturmaktadır.

Kaynaklar dördüncü eylem türeğinin anlam bakımından ikinci eylem ile benzer olduğundan bahsetsede ikinci eylem türeği 'birşeyin olmasını sağlamak' anlamına gelir iken dördüncü eylem türeği 'birisinin birşeyi yapmasını/olmasını sağlamak' anlamını verir. 'Sarkmak' örneğinden gidecek olursak ikinci eylem 'sarkıtmak', dördüncü eylem ise 'sarktırmak' şeklini alacaktır. Bu eylemde ikinci bir kişi vardır. Bu da bize gösteriyor ki bu eylem 'birisini, başka birisinin birşeyi yapmayı isteyip istememesine bakmaksızın yapmasına neden olmak' anlamını vermektedir. Bir başka örnek olarak 'çıkmak'dan 'çıkarmak' verilebilir. Burada isım kökenli bir sözcükten eylem türetilmiş ise 'güzel olmak' gibi bu durumda çekim 'güzel oldurmak' yada 'güzelleştirmek' anlamını verecektir. Eylemin bu yazım şekli emir kipinde ve geçmiş zaman 1.eril için de kullanılmaktadır.

Beşinci eylem ikinci eylemden türetilmiştir. Örnek olarak 'büyümek yada büyük olmak' sözcüğünü ele alırsak beşinci çekim ile 'büyüttürmek' sözcüğü elde edilir. Arapçada 'büyümek' eylemi beşinci çekim ile 'gururlu olmak' anlamını kazanır. Bu da 'kendisini büyütmek' anlamına gelir.  Başka bir örnekde de 'çürümek' sözcüğünü alacak olursak ikinci çekim 'çürütmek' anlamını verir. Sözcüğün beşinci çekimi ise 'çürüttürmek' olarak çevirilecektir. Bu durumda beşinci çekim ile verilmek istenen anlam kişiden bağımsız olarak 'birşeyin kendiliğinden çürümesi' yada 'kendisini çürütmesi' eylemidir. Üçüncü bir örneği 'duymak' üzerinden verebilir. İkinci çekimi ile 'duymak' sözcüğü 'duyutmak' olur ve 'birşeyin duymasını sağlamak' yada 'duyurmak' anlamı kazanırken beşinci çekim ile 'duyutturmak' şeklini alan sözcük 'kendisini duyutmak / duyurmak' anlamını kazanır.

Altıncı eylem üçüncü eylem üzerinden türetilmiştir. Üçüncü eylem çekimi ile sözcüğe 'karşılıklı olarak yapmak' anlamı verilmişti. Altıncı eylemin anlamını ortaya daha iyi koyabilmek için başka bir örnek üzerinden devam edelim: 'geçmek'. Üçüncü çekim ile sözcüğe 'geçişmek / karşılıklı geçmek' anlamı yüklenirken altıncı çekimde 'geçiştirmek yada geçiş(miş) gibi olmak' anlamını alır. Arapçada bu çekim ile sözcük 'gibi olmak' anlamı da kazanabiliyor. Başka bir örnek olarak 'bulmak' sözcüğünden üçüncü çekim ile türetilen 'buluşmak, karşılıklı bulmak', altıncı çekim ile 'buluşturmak' yada 'buluş(muş) gibi olmak' eylemlerini sayabiliriz.

Yedinci, sekizinci ve dokuzuncu eylem türekleri daha çok özel durumlara aittir. Yedinci çekim eylemin doğasına işaret etmektedir. Örneğin 'yazı yazınır', 'cam kırınır', 'bilgi bilinir', 'kapı kapanır' gibi. Bu türeğin '-ebilir' anlamı verip vermediğini cümle içerisindeki anlamlarına bakarak irdelemek gerekebilir.

Sekinci çekim Türkçede benzeri olan bir eylem bildirim şeklidir ki daha çok 'süreklilik ' bildirimlerinde kullanılır. Örneğin 'gitmek' eyleminden türetebileceğimiz sekizinci türek 'gidedurmak' olur. Bir başka örnek olarak 'koşmak' eyleminden 'koşadurmak' anlamı elde edilir.

Dokuzuncu eylem bildirimi de Türkçede 'bir durumdan diğerine dönüşmek' anlamı veren ve daha çok renkler ile ilişkili kullanılan bir bildirim tipidir. Tabloda verilen örnekler yeterli olacaktır.

Onuncu eylem dördüncü eylemin başına 'ist-' ön eki eklenerek türetilmiştir ve sözcüğe 'istemek' anlamı katmıştır. Onuncu eylem dördüncü eylem türeğinden türetilmiş olarak görülse de birinci eylem türeğinden türetilmiş gibi anlam kazanabilir.  Örneğimiz 'gülmek' olduğunda eylemin onuncu türeği 'gülmeyi istemek' anlamını kazanacaktır.

Bu paylaşımdaki amacımız arapça bir yazıda karşılaştığımız eylem türlerini tanıyabilmek ve sözcüğünün anlamını doğru verebilmektir. Bu yöntem genelde ingilizce çevirilerde kullanılıyor. Arapça'da eylem türeklerinin bu yöntem ile anlatımını türkçe paylaşımlarda daha önce görmedim. Bu nedenle eylemlerin türetiliş yönteminin ve türeklerin anlamlarının kavranmasının daha basit olduğunu düşündüğüm bu yöntemi burada paylaşmak istedim. Türkçeden arapça öğrenmeye çalışınca arapçanın çok zor ve sistemsiz olduğu yargısına varabilirsiniz. Ancak paylaşımlarımızda göreceksiniz ki arapça göründüğünden daha temel ve sistemli bir dil.

Artık arapça eylemleri anlamaya ve anlamlandırmaya başlayabilirsiniz. Ancak şunu bilmeliyiz ki bir dili tam anlamıyla öğrenmek hiçbir zaman bu kadar basit değildir. Yukarıdaki kurala uymayan birçok sözcük ve daha birçok farklı kural olabilir. Ancak bu bilgi bir başlangıç için bizlere yeterli bence...

Başarılar...

*TÜREK sözcüğünü 'türetilmiş sözcük' anlamında kullandım. Beğendiyseniz ve kulanırsanız sevinirim.